Giáo trình Giải phẫu - Sinh lý lợn - Nghề: Chăn nuôi và phòng trị bệnh cho lợn

Nội dung text: Giáo trình Giải phẫu - Sinh lý lợn - Nghề: Chăn nuôi và phòng trị bệnh cho lợn

1. 10 Là phần của não bộ tiếp giáp với tủy sống (phía sau) với tủy não (phía trước). Từ đây là nơi xuất phát của các đôi dây thần kinh số 6 – 12. Hành tủy là trung khu của hô hấp, của tim mạch, nhai, nuốt, tiết dịch, nôn, chảy nước mắt, nháy mắt Hành tủy là trung khu có tính chất sinh mệnh. Mọi tổn thương của hành tủy đều dễ gây nên chết vì làm ngừng hoạt động hô hấp. - Hậu não Gồm có cầu não và tiểu não: + Cầu não nối giữa hành tủy và đại não. + Tiểu não nằm trên hành tủy và cầu não, sau bán cầu đại não. + Chức năng của tiểu não là nhận tất cả các thông tin như thị giác, thính giác, xúc giác. Đồng thời tiểu não điều hòa trương lực cơ, chi phối mọi hoạt động làm cho các động tác thực hiện một cách đúng tầm, đúng hướng. Là trung khu điều hòa thăng bằng. - Trung não Trông tựa như một cái ống ngắn, giữa là một cái ống hẹp gọi là ống Sylrius. Bao gồm: củ não sinh tư, cuống não. Chức năng: tiếp nhận thị giác. - Não – Trung gian Nằm khuất dưới bán cầu đại não gồm 2 phần chính: vùng dưới đồi và vùng trên đồi. + Vùng đồi là cửa ngõ của vỏ não truyền các xung động thần kinh từ cơ thể đến vỏ não. Ngoài ra nó còn là trung khu cao cấp của cảm giác đau đớn. + Vùng dưới đồi gồm của vú và tuyến yên. Chức năng: + Là trung ương cao cấp của hệ thần kinh thực vật. + Điều hòa hoạt động tuyến yên. + Điều tiết thân nhiệt. + Điều hòa trao đổi chất. + Điều hòa hoạt động sinh dục (thông qua tuyến yên) - Cùng não Bao gồm bán cầu đại não, thể vân, các khí quan liên bán não và vỏ đại não (chất xám) + Bán cầu đại não: là hai khối hình trứng chiếm 3/4 trong hộp sọ. Mặt trên của bán cầu đại não có rất nhiều nếp nhăn và dày đặc hệ thống mao mạch.
2. 11 + Thể vân: là trung khu của vận động, sự cường cơ và điều hòa thân nhiệt. + Các khí quan liên bán não đó là khí quan nối hai bán cầu đại não với nhau. + Vỏ đại não là bộ phận quan trọng nhất của não. Vỏ não là nơi cảm thụ tinh vi gồm nhiều bộ phận phân tích hợp lại là cơ sở vật chất của sự vận động cao cấp của hệ thần kinh, là cơ quan điều hòa tối cao của mọi cơ hợp lại và biến tất cả các cảm giác đó thành ý thức. Chính vì lẽ đó cơ thể người ta mới thích nghi được với ngoại cảnh, tồn tại và sống được. 1.1.1.3. Thần kinh ngoại biên * Thần kinh não bộ Thần kinh não bộ gồm 12 đôi: a. Đôi số 1: (đôi dây thần kinh khứu giác) Nhận kích thích về khứu giác ở mũi. b. Đôi dây thần kinh thị giác: nhận kích thích thị giác. c. Đôi dây thần kinh vận chẵn chung: chỉ huy cơ mắt làm vận động nhẵn cầu. d. Đôi dây thần kinh cảm xúc: điều khiển các cơ mặt lộ vẻ vui, buồn e. Đôi dây thần kinh tam thoa: gồm 3 nhánh: một nhánh đi về tuyến lệ, một nhánh đi vào hàm trên như: mũi, răng, nhai, ngáp , một nhánh đi về hàm dưới. f. Dây thần kinh vận nhẵn ngoài: điều khiển cử động nhẵn cầu. g. Đôi dây thần kinh mặt: điều khiển ở các cơ mặt. h. Đôi dây thần kinh thính giác: nhận biết kích thích về thính giác. i. Đôi dây thần kinh lưỡi hầu: nhận kích thích vị giác ở lưỡi và điều khiển cơ yết hầu hoạt động. j. Đôi dây thần kinh phế vị (đại diện cho phổi và dạ dày): phân phối đến tất cả các cơ quan phủ tạng. k. Đôi dây thần kinh gai tủy sống: điều khiển cơ hàm nhai, thiệt cốt, lưỡi. l. Đôi dây thần kinh dưới lưỡi: vận động cơ dưới lưỡi. * Dây thần kinh tủy sống Cứ mỗi đốt sống có một đôi dây thần kinh tủy sống đi ra các tổ chức và nhận mọi kích thích. Ví dụ: bò 31 đôi, ngựa 36 đôi, lợn 32 đôi. * Giải phẫu hệ thần kinh thực vật Gồm hai hệ: hệ thần kinh giao cảm và hệ thần kinh phó giao cảm. Ở hai hệ này bao gồm có 3 phần đó là: - Trung khu giao cảm.
3. 12 - Hạch giao cảm. - Dây giao cảm. Hệ thần kinh giao cảm và phó giao cảm cùng phân vào một cơ quan và hoạt động độc lập nhau tưởng như mâu thuẫn. Nhưng chính sự mâu thuẫn này đã làm hoạt động của các cơ quan mà chúng điều khiển trở nên cân bằng. Hoạt động hệ thần kinh thực vật có tác dụng điều hòa hoạt động của mỗi cơ quan ăn khớp với nhau trong sự điều hòa chung toàn bộ cơ thể. Cụ thể: Bảng 1: Tác dụng của hệ thần kinh thực vật đến các cơ quan bộ phận Tác dụng hệ phó giao Cơ quan Tác dụng hệ giao cảm cảm - Tim Tăng nhịp tim Giảm nhịp tim - Mạch máu Co mạch Giãn mạch - Cơ trơn + Dạ dày Co hoặc giãn Co, tăng khẩn trương + Ruột non Giảm nhu động Tăng nhu động + Tử cung có thai Co Giãn + Tử cung không có thai Giãn Co + Bóng đái Giãn, giảm căng thẳng Co, tăng căng thẳng + Cơ thắt niệu đạo bóng đái Co, tăng căng thẳng Giãn - Tuyến nước bọt Tiết ít, đặc Tiết nhiều, giảm - Lỗ con ngươi mắt Giãn, mở to Co, thu nhỏ - Hệ thần kinh giao cảm và phó giao cảm phát sinh hàng loạt ảnh hưởng phức tạp và rộng rãi đối với hoạt động của các cơ quan và tổ chức. - Hoạt động của hệ thần kinh thực vật là không theo ý muốn, nhưng trong một chừng mực nào vẫn chịu sự chi phối điều tiết của lớp vỏ đại não. Khi lo sợ, hồi hộp tim đập nhanh, là do ảnh hưởng của vỏ não làm hưng phấn thần kinh giao cảm. - Có những chất làm tăng cường hoặc kìm hãm hoạt động của hệ thần kinh thực vật. - Ngoài ra có những thuốc phong bế hạch (giao cảm) là chất ngăn chặn sự dẫn truyền xung động thần kinh qua xinap. - Người ta có thể sử dụng thuốc trên để làm tăng cường hay ức chế hoạt
4. 13 động của hệ giao cảm và phó giao cảm trong lâm sàng thú y. - Ví dụ: tiêm Atropine làm giảm cơn đau bụng (vì atropine có tác dụng ức chế sự hưng phấn của hệ phó giao cảm) 1.1.2. Bộ xƣơng 1.1.2.1. Xƣơng đầu Xương đầu gồm 2 vùng: vùng sọ và vùng mặt. - Vùng sọ: Có 6 xương ở phía trên và sau đầu. Các xương thường mỏng, dẹp, rỗng ở giữa. Chúng kết hợp lại với nhau tạo thành sọ trong gọi là xoang sọ chứa não. Phía sau khớp với đốt sống cổ số 1 có thể cử động dễ dàng. Hai bên khớp với nhánh đứng của xương hàm dưới. Khi các cơ nhai có rút hàm dưới hạ xuống để mở miệng khi ăn uống, kêu rống. Xương vùng sọ gồm: xương trán, xương đỉnh, xương chẩm, xương thái dương, xương sang, xương bướm. - Vùng mặt: Vùng mặt có 10 xương ở phía trước và dưới hộp sọ. Các xương đều mỏng, dẹp, đa dạng, tạo thành các hốc (hốc mắt, hốc mũi, hốc miệng ) và các xoang. Các xương dính liền tạo thành khối bất động. Riêng xương hàm dưới tách ra, khớp với xương thái dương của hộp sọ, tạo thành khớp toàn động duy nhất ở vùng đầu có thể cử động được. Trong đó, 10 xương vùng mặt là: xương mũi, xương lệ, xương gò má, xương hàm trên, xương liên hàm, xương khẩu cái, xương lá mía, xương ống cuộn, xương cánh và xương hàm dưới. 1.1.2.2. Xƣơng sống Xương sống là trục dọc của bộ xương và cơ thể, do rất nhiều đốt sống nối tiếp nhau tạo thành. Phía trước là đốt sống cổ số 1 khớp với lồi cầu xương chẩm tạo khớp toàn động làm cho đầu có thể quay về mọi phía. Phía sau các đốt sống thoái hóa dần tạo thành đuôi. Cột sống chia thành 5 vùng: Cổ, ngực (lưng), hông (thắt lưng), khum, đuôi. Bảng 2: Số lượng các đốt xương sống các vùng của gia súc Số lƣợng Cổ Ngực Hông Khum Đuôi
5. 14 Vùng Loại Trâu, bò 7 13 6 5 18 – 20 Ngựa 7 18 6 5 17 – 20 Lợn 7 12 – 17 6 – 7 4 20 – 22 Chó 7 13 5 – 7 5 20 – 23 Số lượng đốt sống từng vùng tuy khác nhau song mỗi đốt sống đều có 5 phần cấu tạo giống nhau là: + Thân: Thân là một khối hình trụ trước lồi sau lõm, riêng ở vùng ngực trước và sau thân có 2 hố lõm nhỏ. Hai đốt sống liền nhau tạo thành đài khớp để tiếp nhận đầu trên của xương sườn. + Cung: Giống 1/2 vòng tròn nằm trên thân và tạo với thân lỗ sống, toàn bộ cột sống (trừ vùng đuôi) tạo thành một ống rỗng gọi là ống sống để chứa tủy sống là bộ phận trung ương thần kinh. + Mõm gai: Là một phiến xương nằm ở chính giữa trên cung. Mõm gai có độ cao thấp khác nhau tùy vùng, cao nhất là vùng ngực tiếp đến là vùng hông. + Mõm ngang: Là hai phiến xương nhỏ xuất phát ở hai bên giữa thân và cung của đốt sống. Mõm ngang các đốt sống vùng ngực nhỏ, có một diện nhẵn khớp với của xương sườn. Mõm ngang đốt sống hông phát triển nhất, chúng xòe sang hai bên như cánh máy bay. + Mõm khớp: Một đốt sống có bốn mõm khớp, hai mõm khớp trước ngửa lên trên, hai mõm khớp sau úp xuống dưới. Vì lẽ đó, các đốt sống khớp lồng vào nhau tương đối chặt chẽ. + Lỗ giáp: Phía trước và phía sau ở hai bên phần giữa thân và cung của một đốt sống đều bị khuyết giống nửa hình tròn. Vì thế hai đốt sống liền nhau sẽ tạo thành hai lỗ tròn gọi là lỗ giáp, lỗ giáp là nơi để cho các đôi giây thần kinh từ tủy sống (nằm trong ống sống) đi ra ngoài phân vào các cơ hoặc vào cơ quan nội tạng. Xương sống X cổ X ngực X lưng X khum X đuôi Xương trán Xương hàm X háng X Chậu X ngồi
6. 15 Hình 2: Bộ xương của cơ thể lợn 1.1.2.3. Xƣơng sƣờn Gia súc có bao nhiêu đốt sống lưng thì có bấy nhiêu đôi xương sườn. Xương sườn là xương dài, cong, mỏng, dẹp có hai đầu (trên, dưới), phần giữa là thân. + Đầu trên: Lồi tròn, khớp với đài khớp của đốt sống lưng cùng số. Nó ngăn cách với củ sườn phía dưới và sau bởi một cổ thắt gọi là cổ sườn, củ sườn khớp với mỏm ngang đốt sống ngực cùng số. + Đầu dưới: Đầu xương sườn nối tiếp với một đoạn sụn ngắn. Ở một số xương sườn, đoạn sụn này gắn lên mặt trên xương ức gọi là xương sườn thật. Xương sườn có các đoạn sụn nối liền thì tạo thành vòng cung sụn sườn (bên phải và bên trái) thì gọi là xương sườn giả. Ví dụ: Trâu bò có 8 đôi xương sườn thật, từ 5 đôi xương sườn giả. Ngựa có 8 đôi xương sườn thật, 10 đôi xương sườn giả. Lợn có từ 7 – 9 đôi xương sườn thật, từ 5 – 8 đôi xương sườn giả. 1.1.2.4. Xƣơng ức Là xương lẻ hình cái thuyền, mỏng, xốp nắm dưới lồng ngực, làm chỗ tựa cho các sụn sườn. Xương ức có một thân hai đầu, được tạo thành từ các đốt xương ức: bò, ngựa có 7 đốt, lợn có 6 đốt nối với nhau bởi các đĩa sụn sợi. - Đầu trước: Gọi là mỏm khí quản (vì khí quản đi sát mặt trên của đầu trước). Hai bên có hai hố để khớp với đôi xương sườn số 1.
7. 16 - Thân ức: do 4 – 5 đốt ức ghép lại tạo nên. Mặt trên hơi lõm, mỏng dần từ giữa sang hai bên. Mỗi bên thân có 5 – 6 hố sườn, mỗi hố tiếp nhận một sụn sườn, riêng lỗ cuối cùng tiếp nhận hai sụn sườn của xương sườn thật. - Đầu sau hay mỏm kiếm xương ức: là đốt ức cuối cùng, gần giống 1/2 hình tròn. Sụn này rất mỏng và không cốt hóa thành xương được. - Lồng ngực: là khung xương được tạo bởi phía trên là các đốt sống ngực, hai bên là các xương sườn, sụn sườn và các cơ liên sườn, dưới là xương ức, phía trước là cửa vào lồng ngực, phía sau là cơ hoành. Bên trong lồng ngực là khoang rỗng gọi là xoang ngực lót bởi phế mạc. Xoang ngực chứa tim, phổi, thực quản, khí quản và các mạch máu lớn của tim. 1.1.2.5. Xƣơng chi trƣớc Gồm các xương bả vai, xương cánh tay, xương cẳng tay, xương cổ tay (xương cườm), xương bàn tay và xương ngón tay. - Xương bả vai: gia súc có hai xương bả ai không khớp với xương sống. Nó được đính vào hai bên lồng ngực nhờ các cơ và tổ chức liên kết. Xương bả vai là xương mỏng, dẹp, hình tam giác, đầu to ở trên gắn với mảnh sụn, đầu nhỏ ở dưới khớp với xương cánh tay. Xương nằm chéo từ trên xuống dưới, từ sau ra trước. + Mặt ngoài có đường sống nhô cao gọi là gai vai, chia thành hố trước gai nhỏ và hố sau gai lớn hơn. + Mặt trong hơi lõm, áp vào bên ngoài lồng ngực. + Đầu dưới nhỏ, phía trước lồi gọi là mỏm quạ, phía sau tạo hố lõm để khớp với lồi cầu sau đầu trên xương cánh tay. - Xương cánh tay: là xương ống (xương dài) có một thân và hai đầu. + Đầu trên to, phía trước nhô cao, phía sau lồi tròn gọi là lồi cầu để khớp với hố lõm đầu dưới của xương bả vai. + Đầu dưới nhỏ hơn, phía trước có các lồi tròn khớp với đầu trên xương quay, phía sau có hố lõm đầu dưới của xương bả vai. + Thân trơn nhẵn, mặt ngoài có mấu lồi là u delta dưới đó là rãnh xoắn. Xương cánh tay nằm từ tren xuống dưới, từ trước ra sau. - Xương cẳng tay: gồm hai xương là xương quay và xương trụ. + Xương quay: tròn hơn nằm ở phía trước, là xương dài, hơi cong, lồi về phía trước.
8. 17 + Xương trụ: nhỏ, nằm dính sát vào mặt sau cạnh ngoài xương quay, đầu trên to nhô cao là mỏm khuỷu, phần dưới thon nhỏ kéo dài đến nửa xương quay ở ngựa, hay đến đầu dưới xương quay ở trâu, bò lợn. - Xương cổ tay (xương cườm): gồm hai xương nhỏ, nằm giữa xương cẳng tay và xương bàn tay. Ở lợn, ngựa: hàng trên có bốn xương từ ngoài vào trong là xương chậu, xương tháp, xương bán nguyệt, xương thuyền. Hàng dưới có bốn xương là xương mấu, xương cả, xương thê và xương thang. Ở trâu, bò chỉ có sáu xương: hàng trên có bốn xương và hàng dưới có hai xương là: xương mấu và xương cả thê(dính làm một), không có xương thang. - Xương bàn tay: số lượng xương khác nhau tùy thuộc vào từng loại gia súc. Ngựa có 1 xương bàn chính, một xương bàn phụ rất nhỏ. Trâu bò có hai xương bàn chính dính làm một chỉ ngăn cách bởi một rãnh dọc ở mặt trước, có 1 – 2 xương bàn phụ. Lợn có bốn xương bàn. - Xương ngón: ngựa có một ngón gồm ba đốt là đốt cầu, đốt quán và đốt móng. Trâu bò có hai ngón mỗi ngón có ba đốt và hai ngón phụ có 1 – 2 đốt. Lợn có hai ngón chính mỗi ngón có ba đốt, có hai ngón phụ mỗi ngón có hai đốt. Ở gia súc, bên ngoài đốt thứ ba của ngón chính (đốt móng) được bao bọc bởi một cái hộp bằng sừng để bảo vệ và cũng chính là nơi chân tiếp đất khi động vật di truyển, đứng hay chạy 1.1.2.6. Xƣơng chi sau (xƣơng chân) Xương chi sau gồm xương chậu, xương đùi, xương cẳng chân, xương cổ chân, xương bàn chân và xương ngón chân. - Xương chậu: gia súc có hai xương chậu là xương chậu phải và xương chậu trái khớp với nhau ở phía dưới bởi khớp bán động háng và bán động ngồi. Ở phía trên xương chậu khớp với xương sống vùng khum và cùng xương khum tạo thành xoang chậu chứa các cơ quan tiết niệu, sinh dục. Mỗi xương chậu gồm ba xương tạo thành: + Xương cánh chậu: nằm ở phía trước và phía trên xương háng và xương ngồi. Phía trước hình tam giác hơi lõm là nơi bám của khối cơ mông. Góc trong giáp với xương khum là góc mông, góc ngoài là góc hông góp phần tạo ra hai lõm hông hình tam giác ở trên và sau bụng con vật. Phía sau xương cánh chậu cùng với xương háng, xương ngồi hợp thành một hố lõm sâu, gọi là ổ cối để khớp với chỏm khớp ở đầu trên xương đùi.
9. 18 Cạnh nối góc mông và ổ cối là mẻ hông lớn để cho dây thần kinh từ tủy sống khum đi ra phân cho vùng đùi. Vì thế khi tiêm ở mông cần phải chú ý tránh phóng kim vào dây thần kinh này để vật không bị què. + Xương háng: hai xương háng nhỏ nằm dưới xương cánh chậu, khớp nhau bởi khớp bán động háng, hai bên khớp có hai lỗ bịt. + Xương ngồi: hai xương ngồi nằm sau xương háng, khớp nhau bởi khớp bán động ngồi ở giữa, từ đó kéo dài về phía sau thành hai u ngồi. - Xương đùi: là xương dài nằm ở dưới xương chậu, chéo từ trên xuống dưới, từ sau ra trước, có một thân và hai đầu. + Đầu trên to, phía ngoài nhô cao là mấu động lớn, phía trong là chỏm khớp hình củ tròn, khớp vào ổ cối của xương chậu. + Đầu dưới nhỏ, phía trước giống cái ròng rọc để khớp với xương bánh chè. Phía sau là hai lồi cầu tròn hơn. + Thân tròn, trơn, trên to, dưới nhỏ. - Xương cẳng chân: + Xương chày: là xương dài, hình khối lăng trụ, có một thân và hai đầu. Đầu trên to, chính giữa nhô cao là gai chày ngăn cách gò ngoài và gò trong. Đầu dưới nhỏ có hai rãnh song song để khớp với xương sen của cổ chân. Thân có ba mặt, hai mặt bên ở phía trước gặp nhau ở mào chày bị uốn cong. Mặt sau giống hình chữ nhật nhô lên các đường xoắn để cơ kheo bám vào. + Xương mác: là xương nhỏ giống cái trâm cài đầu, nằm ở phía ngoài đầu trên xương chày. Ở trâu bò xương mác thoái hóa chỉ là một mấu nhỏ ngắn, ở lợn kéo dài bằng xương chày. + Xương bánh chè: là một xương nhỏ mỏng, chắc, đặc, hình thoi nằm chèn giữa đùi và xương chày, còn gọi là nắp đầu gối. - Xương cổ chân: tương ứng với cổ tay ở chi trước, gồm 2 – 3 hàng và 5 – 7 xương. Hàng trên cùng: xương sên ở trước xương gót (gót chân) ở sau. Hàng giữa: xương hộp ở ngoài, xương ghe ở trong. Hàng dưới: xương chêm lớn và xương chêm bé có khi nhập thành một. + Xương bàn chân: giống xương bàn tay. + Xương ngón chân: giống xương ngón tay. 1.1.3. Da và cơ 1.1.3.1. Vị trí, cấu tạo của da * Vị trí của da
10. 19 - Bao phủ bên ngoài cơ thể, bảo vệ các bộ phận bên trong cơ thể. - Là rào cản quan trọng chống lại sự xâm nhập của mầm bệnh, các tác nhân lý, hóa có hại cho cơ thể. * Cấu tạo của da - Là một lớp tế bào biểu bì mỏng, thường xuyên được thay thế bởi lớp tế bào mới và lớp tế bào cũ bị bong ra. - Trên da có nhiều lổ chân lông, giúp cơ thể thoát nhiệt dễ dàng. - Ở heo con thì lớp da mỏng hơn heo trưởng thành, heo nái, heo nọc nên nó dễ cảm lạnh hơn. - Dưới lớp da là lớp mỡ. Lớp mỡ ở tai heo rất mỏng cho ta thấy rõ mạch máu tai, giúp cho việc lấy máu hay tiêm thuốc vào tĩnh mạch dễ dàng. 1.1.3.2. Vị trí, cấu tạo của cơ vân * Vị trí của cơ vân - Cơ vân bám vào xương và là bộ phận động chủ động. Khi cơ co sinh ra công và lực phát động làm cho một bộ phận hoặc toàn bộ cơ thể di chuyển vị trí trong không gian. - Cơ vân bám bên ngoài xương tạo nên hình dáng bên ngoài của cơ thể con vật. - Cơ vân tạo nên 36 – 45% trọng lượng cơ thể, là nguồn (thịt) thực phẩm quan trọng nhất. - Khi cơ co một phần năng lượng chuyển thành nhiệt tạo nên thân nhiệt ổn định của cơ thể. * Cấu tạo của cơ vân Cắt ngang một cơ ta thấy các phần cấu tạo sau: - Màng bọc ngoài: là tổ chức sợi liên kết màu trắng bọc ngoài phần thịt. - Trong là nhiều bó cơ: mỗi bó chứa nhiều sợi cơ được bao bọc bởi màng bọc trong. - Tế bào cơ vân là các sợi hình trụ. Ngoài là màng tế bào, trong là cơ tương chứa nhiều glycogen. Tế bào cơ có rất nhiều nhân nằm sát màng tế bào. Tập hợp nhiều tế bào tạo thành sợi cơ, vì thế trên bề mặt tạo thành những vân ngang màu sẫm (chỗ có nhân) hay màu sáng (chỗ không có nhân) rõ rệt. 1.2. Giải phẫu hệ tiêu hóa 1.2.1. Miệng Xoang miệng là khoảng rỗng được giới hạn giữa hàm trên và hàm dưới. Phía trước là môi, hai bên có má, trên là vòm khẩu cái, dưới là xương hàm dưới, phía sau là màng khẩu cái. Trong miệng có lưỡi và răng.
11. 20 - Môi: gồm môi trên và môi dưới gặp nhau ở mép. Xung quanh môi có lông xúc giác. De và ngựa có môi dài, linh hoạt dễ cử động, dùng để lấy thức ăn. - Má: Má kéo dài từ hàm trên xuống hàm dưới và tọa nên thành bên của xoang miệng. Má đẩy thức ăn và giữa hai mặt răng khi nhai. Ở loài nhai lại, niêm mạc má có những gai thịt nhọn hướng vào bên trong. - Vòm khẩu cái (khẩu cái cứng): là phần ngăn cách giữa xoang mũi (ở trên) và xoang miệng (ở dưới), nằm sau môi trên, giữa hai hàm trên. Cấu tạo là mô sợi bị sừng hóa. Ở chính giữa có đường sọc dọc, hai bên là 15 – 20 gờ ngang. Vòm khẩu cái làm điểm tựa cho lưỡi khi nuốt. - Màng khẩu cái (khẩu cái mềm): là màng mỏng giống đầu lá cây do niêm mạc khẩu cái tạo thành, nằm ngăn cách giữa miệng (ở trước) và họng hay yết hầu ở phía sau. Màng này hạ xuống khi thở, uốn cong lên trên về phía sau để đóng kín đường lên mũi khi nuốt. - Lưỡi: Lưỡi giống một hình khối tháp dẹp nằm trong miệng giữa hai xương hàm dưới. Lưỡi chia làm hai phần và ba mặt: + Gốc lưỡi ở phía sau được gắn chặt vào xương lưỡi trước yết hầu. + Thân và đỉnh lưỡi ở phía trước có thể cử động tự do. + Mặt lưng lưỡi (ở trên) phủ bởi niêm mạc có 4 loại gai: gai hính sợi để xúc giác, gai hình nấm, gai hình đài và gai hình lá làm nhiệm vụ vị giác. + Hai bên mặt lưỡi trơn nhẵn có cá gai nhọn là nơi đổ ra của các ống dẫ của tuyến nước bọt dưới lưỡi. + Cấu tạo: lưỡi chính là một khối cơ gồm nhiều bó sợi sắp xếp theo nhiều chiều hướng khác nhau khó tách rời. + Tác dụng: lưỡi uốn cong lên sát khẩu cái khi nuốt, lấy thức ăn (ở trâu bò), vận động khi kêu, rống (tương tự phát âm ở người). - Răng: là bộ phận cứng nhất trong xoang miệng dùng để cắt, xé và nghiền nát thức ăn. Tùy theo chức phận có thể chia làm 3 loại răng: + Răng cửa (C) mỏng dẹt, có một chân răng để cắt, cắn thức ăn. Loài nhai lại không có răng cửa hàm trên thay vào đó là phiến sừng chắc khỏe. + Răng nanh (N) hình tháp, chắc khỏe, nhọn, dùng để xé thức ăn. Loài nhai lại không có răng nanh. Một số loài chỉ có con đực có răng nanh. + Răng hàm: Chia thành răng hàm trước (HT) và răng hàm sau (HS), to hơn hai loại răng trên, có 2 – 3 chân răng cắm vào trong xương hàm. Răng hàm để nhai nghiền nát thức ăn. Hình thái và cấu tạo răng:
12. 21 Mỗi răng chia làm 3 phần: vành, cổ và chân răng. + Vành răng là phần trắng nhô ra ngoài xương hàm. + Cổ răng là phần tiếp giáp xương hàm được lợi ôm lấy chân răng (rễ răng) cắm vào trong xương hàm, bên trong chứa tủy răng. + Răng được cấu tạo bởi: ngà răng giống như xương chắc. Men răng cứng nhất bao bọc bằng ngà răng làm răng trắng bóng. Vỏ răng giống như xi măng nằm ở kẽ hai răng. Tủy răng nằm trong ống tủy ở chân răng chứa mạch máu, thần kinh. Công thức răng trưởng thành ở một số loài gia súc: Người ta biểu diễn số lượng răng dưới dạng một phân số trong đó tử số là 1/2 số răng của hàm trên, mẫu số là 1/2 số răng của hàm dưới. Bảng 3: Công thức răng của gia súc Số lƣợng RC RN RHT RHS Tổng số Loài vật Ngựa đực 3/3 1/1 3/3 3/3 40 Ngựa cái 3/3 0/0 3/3 3/3 36 Trâu, bò 0/4 0/0 3/3 3/3 32 Lợn 3/3 1/1 4/4 3/3 44 Chó 3/3 1/1 4/4 3/4 42 Răng sữa: con vật sau khi đẻ ra đã mọc răng gọi là răng sữa. Thường chỉ có răng cửa và răng hàm trước. Sau đó mới mọc tiếp răng nanh, răng hàm trước, gần đến tuổi trưởng thành mọc nốt răng hàm sau. 1.2.2. Hầu và thực quản Hầu là một xoang ngắn, hẹp nằm sâu xoang miệng và màng khẩu cái, trước thực quản và thanh quản, dưới hai lỗ thông lên mũi. Yết hầu là nơi giao nhau (ngã tư) giữa đường tiêu hóa và đường hô hấp. Nó có nhiệm vụ dẫn khí từ xoang mũi xuống thanh quản, dẫn thức ăn từ miệng xuống thực quản. Ngoài ra từ yết hầu còn có hai lỗ thông lên xoang nhĩ (bên trong màng nhĩ tai) nhờ hai ống nhĩ hầu. Thực quản là ống dẫn thức ăn từ yết hầu xuống dạ dày. Trường hợp vật ợ lên nhai lại hoặc bị nôn thức ăn lại đi từ dạ dày qua thực quản lên miệng. Thực quản chia làm 3 đoạn: cổ, ngực và bụng. - Đoạn cổ từ yết hầu đến cửa vào lồng ngực (trước đôi xương sườn số 1), 2/3