Giáo trình Sinh lý người và động vật

Nội dung text: Giáo trình Sinh lý người và động vật

1. dông cô ®o, ghi kÝch thÝch, nhiÒu lo¹i cßn ®−îc sö dông cho ®Õn tËn ngµy nay (cuén c¶m øng, ¸p kÕ thuû ng©n cã phao, trèng Mar©y, trô ghi ). C¸c ph−¬ng ph¸p míi ®· cho phÐp nghiªn cøu chøc n¨ng cña c¸c d©y thÇn kinh vµ trung khu thÇn kinh, ho¹t ®éng vµ c¸c ®Æc tÝnh cña chóng, c¬ chÕ vµ sù ph©n bè thÇn kinh ®Õn c¸c c¬ quan h« hÊp, tuÇn hoµn, bµi tiÕt Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu ®−îc c¸c hiÖn t−îng trong c¸c khu thÇn kinh. NÐt næi bËt quan träng nhÊt cña khoa häc tù nhiªn thÕ kû XIX lµ viÖc ®−a häc thuyÕt ph¸t triÓn ¸p dông réng r·i vµo khoa häc. Ph¸t minh vÒ cÊu tróc tÕ bµo cña c¬ thÓ ®· ®−a ®Õn h×nh thµnh Sinh lý tÕ bµo vµ c¸ch m¹ng ho¸ toµn bé ngµnh Sinh lý, lµm cho Sinh lý so s¸nh ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, viÖc nghiªn cøu cÊu tróc vµ chøc n¨ng tÕ bµo cña c¸c c¬ thÓ ®a bµo ®· ®Æt Sinh lý häc tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò quan träng vµ khã kh¨n : gi¶i thÝch mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a c¬ thÓ vµ c¸c tÕ bµo t¹o thµnh c¬ thÓ ®· xuÊt hiÖn sù ®Êu tranh gi÷a c¸c khuynh h−íng duy t©m cho r»ng : sù liªn kÕt c¸c chøc n¨ng cña tÕ bµo trong c¬ thÓ lµ do nh÷ng nh©n tè phi vËt chÊt chØ huy (Milne, Edward ë Ph¸p, Driech ë §øc), hoÆc c¬ thÓ chØ lµ mét “quèc gia cña tÕ bµo”, lµ “tæng sè cña c¸c ®¬n vÞ sèng” (Virchow) víi khuynh h−íng duy vËt cho r»ng : c¬ thÓ lµ thèng nhÊt, toµn vÑn vµ c¸c phÇn cña c¬ thÓ th× lÖ thuéc vµo toµn bé c¬ thÓ nhê hÖ thÇn kinh (khuynh h−íng thÇn kinh chñ ®¹o - nervism). Trong thÕ kû XIX ®· x¸c ®Þnh ®−îc chøc n¨ng dinh d−ìng cña hÖ thÇn kinh, x©y dùng ®−îc häc thuyÕt ph¶n x¹ cña ho¹t ®éng thÇn kinh, vai trß ®iÒu tiÕt cña hÖ thÇn kinh trung −¬ng, x¸c ®Þnh ®−îc chøc n¨ng cña c¸c phÇn n·o kh¸c nhau, hoµn thiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p phÉu thuËt trong nghiªn cøu sinh lý, b¾t ®Çu sö dông ph−¬ng ph¸p g©y mª. 3. Sù ph¸t triÓn cña Sinh lý häc trong thÕ kû XX Trong thÕ kû XX b¾t ®Çu mét giai ®o¹n míi cña sù ph¸t triÓn sinh lý. NÐt næi bËt lµ chuyÓn tõ sù nhËn thøc ph©n tÝch hÑp sang nhËn thøc tæng hîp réng c¸c qu¸ tr×nh sèng. Thµnh tùu quan träng nhÊt lµ häc thuyÕt ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao do Pavlov x©y dùng. Tr−êng ph¸i Pavlov ®· nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong vá b¸n cÇu ®¹i n·o vµ b»ng thùc nghiÖm ®· chøng minh r»ng, vá n·o ®¶m b¶o c¸c d¹ng quan hÖ phøc t¹p nhÊt cña c¬ thÓ víi m«i tr−êng vµ tæng hîp cao nhÊt cña c¬ thÓ. HiÓu biÕt c¸c quy luËt ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao cña ®éng vËt cho phÐp ng−êi ta më ra nh÷ng quy luËt ho¹t ®éng cña n·o bé con ng−êi. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®ã lµ häc thuyÕt vÒ hai hÖ tÝn hiÖu, trong ®ã hÖ tÝn hiÖu thø hai chØ cã ë ng−êi, liªn quan víi tiÕng nãi vµ t− duy trõu t−îng. Cïng víi nh÷ng thµnh tùu khoa häc thu ®−îc do nghiªn cøu tæng hîp c¸c hiÖn t−îng sèng, viÖc nghiªn cøu ph©n tÝch c¸c qu¸ tr×nh sinh lý còng thu ®−îc nhiÒu kÕt qu¶ to lín. XuÊt hiÖn c¸c lÜnh vùc nghiªn cøu vi sinh lý, mét mÆt nghiªn cøu c¸c ®èi t−îng vi thÓ, mÆt kh¸c nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh diÔn biÕn trong kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n vµ biÕn ®æi víi l−îng rÊt bÐ. Tõ chç nghiªn cøu ho¸ tÜnh ng−êi ta ®· chuyÓn sang nghiªn cøu ho¸ ®éng, sö dông c¸c nguyªn tö ®¸nh dÊu, theo dâi ®−îc c¸c biÕn ®æi cña c¸c chÊt ë trong c¬ thÓ. XuÊt hiÖn khuynh h−íng míi mang tªn Sinh ho¸ chøc n¨ng, x¸c ®Þnh ®−îc nguån n¨ng l−îng dïng ®Ó co c¬. H×nh thµnh Néi tiÕt häc, Häc thuyÕt vÒ vitamin vµ Häc thuyÕt vÒ c¸c chÊt m«i giíi. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®iÖn sinh lý còng ph¸t triÓn m¹nh vµ ®−îc øng dông réng r·i vµo y häc (ghi ®iÖn tim, ghi ®iÖn n·o, ghi ®iÖn c¬). H×nh thµnh häc thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ b¶n chÊt c¸c qu¸ tr×nh thÇn kinh 11
2. Trong lÜnh vùc nghiªn cøu chøc n¨ng vµ sù ®iÒu tiÕt c¸c néi quan ng−êi ta ®· tiÕn hµnh ph©n tÝch l¹i tû mû c¸c quy luËt ho¹t ®éng cña tim, m¹ch, c¬ chÕ h« hÊp, ®iÒu tiÕt c¸c qu¸ tr×nh tiªu ho¸ §· x©y dùng ®−îc häc thuyÕt vÒ hÖ thÇn kinh thùc vËt, ph¸t hiÖn ®−îc chøc n¨ng cña cÊu tróc l−íi n·o ®Çu. H−íng dÉn häc tËp ch−¬ng I N¾m v÷ng ®èi t−îng nghiªn cøu cña Sinh lý häc lµ c¸c chøc n¨ng, tøc lµ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ thÓ. T×m c¸c vÝ dô ®Ó minh ho¹ sù liªn hÖ cña Sinh lý häc víi c¸c bé m«n khoa häc kh¸c. S¬ bé n¾m ®−îc thêi ®iÓm xuÊt hiÖn vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña Sinh lý häc, c¸c ®Æc ®iÓm cña tõng giai ®o¹n ®ã. 12
3. Ch−¬ng II Sinh lý m¸u M¸u lµ mét chÊt láng mµu ®á, l−u th«ng trong hÖ thèng tuÇn hoµn vµ lµ mét m« liªn kÕt ®Æc biÖt mµ chÊt c¬ b¶n lµ chÊt láng gäi lµ huyÕt t−¬ng. PhÇn tÕ bµo lµ huyÕt cÇu gåm hång cÇu, b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu. C¸c huyÕt cÇu chiÕm kho¶ng 40% thÓ tÝch m¸u toµn phÇn, tû lÖ nµy t¨ng lªn khi c¬ thÓ mÊt nhiÒu n−íc vµ gi¶m khi thiÕu m¸u. M¸u cã mµu ®á t−¬i khi ®ñ «xy, hay ®á sÉm khi thiÕu «xy. §é qu¸nh cña m¸u cao gÊp 5 lÇn n−íc cÊt, t¨ng lªn trong nh÷ng tr−êng hîp mÊt n−íc vµ gi¶m khi øa n−íc trong c¬ thÓ. Tû träng m¸u toµn phÇn b»ng 1,051, riªng huyÕt t−¬ng cã tû träng 1,028, do chªnh lÖch nµy khi ®Ó m¸u kh«ng ®«ng ®øng yªn th× huyÕt cÇu sÏ dÇn dÇn l¾ng xuèng víi tèc ®é kho¶ng 4- 5mm/giê (®o b»ng ph−¬ng ph¸p Panchenkov), tèc ®é l¾ng huyÕt cÇu t¨ng lªn trong nh÷ng bÖnh cÊp tÝnh. pH cña m¸u ®−îc duy tr× vµ rÊt æn ®Þnh ë trÞ sè 7,39 ± 0,019, nghiªng vÒ phÝa axit khi bÞ ng¹t vµ ng¶ sang kiÒm khi thë nhanh. ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u toµn phÇn b»ng 7,5atm, chñ yÕu do muèi kho¸ng trong m¸u t¹o ra, protein trong huyÕt t−¬ng chØ t¹o ra mét phÇn nhá ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u nh−ng l¹i rÊt quan träng v× protein cã ®−êng kÝnh ph©n tö lín kh«ng thÓ tho¸t ra khái m¹ch m¸u, gi÷ n−íc l¹i trong m¹ch vµ do ®ã quyÕt ®Þnh sù ph©n phèi n−íc trong c¬ thÓ. Khèi l−îng m¸u toµn phÇn chiÕm 1/13 thÓ träng. M¸u lµ nguån gèc t¹o ra nhiÒu chÊt láng trong c¬ thÓ nh− dÞch gian bµo, b¹ch huyÕt, dÞch n·o tuû tÊt c¶ hîp thµnh néi m«i, trong ®ã m¸u lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt. Nghiªn cøu Sinh lý häc cña m¸u lµ nghiªn cøu chøc n¨ng cña m¸u, c¬ chÕ thùc hiÖn còng nh− c¬ chÕ ®iÒu hoµ nh÷ng chøc n¨ng ®ã. Nã sÏ cung cÊp c¬ së ®Ó lùa chän nh÷ng xÐt nghiÖm m¸u phï hîp víi nh÷ng môc ®Ých ch÷a bÖnh vµ phßng bÖnh. I - Sinh lý häc cña hång cÇu Hång cÇu b×nh th−êng cã h×nh ®Üa 2 mÆt lâm, ®−êng kÝnh kho¶ng 7,5micromet, dµy 2,3 micromet (h×nh 1). Hång cÇu tr−ëng thµnh lµ mét lo¹i tÕ bµo kh«ng hoµn chØnh, kh«ng nh©n, bµo trong gÇn nh− kh«ng cã c¸c bµo quan. 13
4. 1 1 2 2 3 A B H×nh 1. Hång cÇu ng−êi A - Hång cÇu : 1. Nh×n trªn xuèng ; 2. Nh×n ngang B - §−êng kÝnh so s¸nh gi÷a b¹ch cÇu (1), hång cÇu (2), vµ tiÓu cÇu (3) A - Chøc n¨ng cña hång cÇu Chøc n¨ng chÝnh lµ gãp phÇn thùc hiÖn chøc n¨ng dinh d−ìng cña m¸u b»ng c¸ch vËn chuyÓn «xy cho tÕ bµo vµ mang khÝ CO2 ®i, chøc n¨ng nµy ®−îc thùc hiÖn nhê huyÕt cÇu tè (Hemoglobin – viÕt t¾t Hb), chøa trong hång cÇu. Mçi hång cÇu cã kho¶ng 34,6 – 35,0 microgam Hb, trong 100ml m¸u toµn phÇn cã 13-4 Hb cã kh¶ n¨ng vËn chuyÓn tèi ®a kho¶ng 20ml «xy. Hb lµ mét phÇn protein cã mµu gåm hai thµnh phÇn : Hem vµ Globin. Hem chiÕm 5% khèi l−îng ph©n tö, gièng nhau ë c¸c lo¹i ®éng vËt, lµ mét pocphyrin, ë gi÷a cã mét nguyªn tö Fe++, nguyªn tö Fe++ cã kh¶ n¨ng g¾n láng lÎo víi «xy b»ng liªn kÕt hydro, nhê ®ã mµ Hb vËn chuyÓn ®−îc «xy tõ phæi ®Õn c¸c tÕ bµo (h×nh 2). PhÇn Globin chiÕm 95% khèi l−îng ph©n tö, ®Æc hiÖu cho mçi loµi lµ mét protein cã 4 chuçi polypeptit, mçi chuçi kho¶ng 150 axit amin, CO2 ®−îc vËn chuyÓn tõ tÕ bµo vÒ phæi g¾n vµo nhãm NH2 cña nh÷ng l¬xin cña c¸c chuçi polypeptit. CH2 CH CH3 2 3 H C 3 CH CH2 1 4 N N Fe N N 8 H3C 5 CH3 7 6 CH2 CH2 CH 2 Globin CH2 COOH COOH 14
5. H×nh 2. CÊu tróc Hem B - §iÒu hoµ sè l−îng hång cÇu trong m¸u ngo¹i vi Sè l−îng hång cÇu ®−îc ®iÒu hoµ nhê 3 c¬ chÕ : 1. §iÒu hoµ b»ng thay ®æi møc s¶n sinh hång cÇu Ho¹t ®éng s¶n sinh hång cÇu ®−îc thóc ®Èy bëi mét chÊt néi tiÕt cña thËn lµ erythropoietin. Bµi tiÕt erythropoietin t¨ng lªn khi «xy trong m¸u gi¶m ®i nh− sau ch¶y m¸u cÊp tÝnh, sèng l©u ë n¬i cã ph©n ¸p «xy trong khÝ quyÓn thÊp lµm cho sè hång cÇu trong m¸u t¨ng lªn ; ng−îc l¹i khi «xy trong m¸u t¨ng nh− lao ®éng, trong buång cã ¸p suÊt kh«ng khÝ cao, khi thë «xy nguyªn chÊt th× bµi tiÕt erythropoietin gi¶m ®i khiÕn cho sè l−îng hång cÇu trong m¸u còng gi¶m ®i. YÕu tè néi (intrinsic factor) do niªm m¹c d¹ dµy bµi tiÕt lµm t¨ng hÊp thô vitamin B12 cña khÈu phÇn ¨n còng cã vai trß quan träng trong s¶n sinh hång cÇu. 2. §iÒu hoµ b»ng thay ®æi møc ph¸ huû hång cÇu Hång cÇu tr−ëng thµnh l−u th«ng trong m¸u kho¶ng 100 ngµy th× chÕt, x¸c hång cÇu sÏ bÞ ®¹i thùc bµo cña gan vµ nhÊt lµ l¸ch gi÷ l¹i, tiªu ho¸ ; Fe++ ®−îc gi¶i phãng, chñ yÕu l¹i ®−îc vËn chuyÓn vÒ tuû x−¬ng ®Ó t¹o hång cÇu míi. Hai qu¸ tr×nh t¹o vµ ph¸ hñy hång cÇu ®−îc ®iÒu hoµ ®Ó lu«n lu«n c©n b»ng, khiÕn sè l−îng hång cÇu trong m¸u æn ®Þnh. 3. §iÒu hoµ b»ng thay ®æi møc dù tr÷ hång cÇu Mao m¹ch ë mét sè n¬i nh− tuû x−¬ng, c¬, l¸ch, cã kh¶ n¨ng gi·n to ra, chøa ®ùng m¸u cã nhiÒu hång cÇu tr−ëng thµnh, khi co l¹i d−íi t¸c dông cña nh÷ng yÕu tè ®iÒu hoµ thÝch ®¸ng nh− hoocmon cña tuû th−îng thËn sÏ lµm cho sè l−îng hång cÇu trong m¸u ngo¹i vi t¨ng lªn. C¬ chÕ nµy cã t¸c dông nhanh nh−ng ng¾n h¹n, ®ã lµ c¬ chÕ t¨ng hång cÇu mét c¸ch cÊp tèc, ch¼ng h¹n trong lóc lao ®éng. Nhê nh÷ng c¬ chÕ ®iÒu hoµ trªn, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, sè l−îng hång cÇu trong m¸u ngo¹i vi cña nhiÒu ng−êi cïng tuæi, cïng giíi gÇn nh− b»ng nhau. ë m¸u ng−êi tr−ëng thµnh b×nh th−êng, lÊy vµo lóc nghØ ng¬i, ch−a ¨n, sè l−îng hång cÇu trong m¸u ngo¹i vi b»ng 4.200.000 ± 200.000/mm3 ë nam vµ b»ng 3.800.000 ± 160.000/mm3 ë n÷. Sè l−îng nµy t¨ng lªn khi lao ®éng, khi sèng l©u ë n¬i cã nång ®é «xy trong khÝ quyÓn thÊp vµ gi¶m ®i trong lóc ngñ, khi ¨n thiÕu II - Sinh lý häc cña b¹ch cÇu B¹ch cÇu lµ nh÷ng tÕ bµo cña m¸u cã chung mét chøc n¨ng lµ gãp phÇn b¶o vÖ c¬ thÓ, nh−ng nh÷ng c¬ chÕ kh¸c nhau. Do ®ã, còng cã nhiÒu lo¹i b¹ch cÇu, tËp trung trong hai nhãm lín : b¹ch cÇu h¹t (hay b¹ch cÇu nhiÒu mói) vµ b¹ch cÇu kh«ng h¹t (hay b¹ch cÇu mét nh©n), cã chøc n¨ng vµ cÊu t¹o kh¸c nhau. 15
6. A. B¹ch cÇu h¹t B¹ch cÇu h¹t lµ tªn chung cña nhiÒu lo¹i b¹ch cÇu cã mét sè tÝnh chÊt chung nh− : cã h×nh cÇu khi tr«i trong dßng m¸u, cã hai ®Æc ®iÓm h×nh th¸i chung lµ : - Nh©n chia lµm nhiÒu mói, nèi víi nhau b»ng nh÷ng cÇu rÊt m¶nh, kh«ng nh×n thÊy ®−îc d−íi kÝnh hiÓn vi cã ®é phãng ®¹i nhá (do ®ã mµ tr−íc kia t−ëng lµ cã nhiÒu nh©n). - Bµo t−¬ng cã nhiÒu h¹t cã kÝch th−íc vµ tÝnh chÊt b¾t mµu kh¸c nhau. Nh÷ng h¹t nµy b¶n chÊt lµ lysosom nh−ng chøa nh÷ng lo¹i enzym kh¸c nhau, cã kh¶ n¨ng tiªu ho¸ nh÷ng c¬ chÊt kh¸c nhau, dùa vµo ®ã ng−êi ta chia b¹ch cÇu h¹t thµnh nh÷ng lo¹i kh¸c nhau (h×nh 3). 4 6 9 1 2 2 2 5 8 7 3 9 H×nh 3. C¸c d¹ng b¹ch cÇu 1. Hång cÇu ; 2. B¹ch cÇu trung tÝnh ; 3. B¹ch cÇu −a axit ; 4. B¹ch cÇu −a kiÒm ; 5, 6, 7. B¹ch cÇu kh«ng h¹t ; 8. B¹ch cÇu ®¬n nh©n ; 9. TiÓu cÇu 16
7. 1. B¹ch cÇu h¹t trung tÝnh Cã nh÷ng h¹t nhá ®Òu nhau, kÝch th−íc 0,2 – 0,5 micromet, b¾t mµu trung tÝnh, chøa ®ùng nh÷ng enzym tiªu ho¸ proteaza, photphataza Ngoµi ra b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh cßn cã 4 ®Æc tÝnh sinh häc lµ : a) ChuyÓn ®æi b»ng gi¶ tóc : tøc lµ ph¸t ra nh÷ng tua bµo t−¬ng råi rót m×nh chuyÓn theo. b) Xuyªn m¹ch : tøc lµ chui qua c¸c khe gi÷a nh÷ng tÕ bµo néi m« cña c¸c mao m¹ch ®Ó tõ mao m¹ch ra c¸c tæ chøc vµ ng−îc l¹i. c) H−íng ®éng : Nhê nh÷ng ph©n tö tiÕp nhËn ë mµng tÕ bµo, b¹ch cÇu cã thÓ kÕt dÝnh víi mét sè vi khuÈn nµy mµ kh«ng kÕt dÝnh víi nh÷ng vi khuÈn kh¸c. d) Thùc bµo : bao gåm nh÷ng b−íc kÕt dÝnh lâm mµng vµo råi hoµ mµng t¹o tói thùc bµo, hoµ mµng víi lyzoxom ®Ó tiªu ho¸ kh¸ng nguyªn. Nhê c¸c ®Æc ®iÓm ®ã, chøc n¨ng cña b¹ch cÇu trung tÝnh lµ tiªu diÖt nh÷ng kh¸ng nguyªn cã kÝch th−íc nhá nh− vi khuÈn, m¶nh tÕ bµo b»ng c¸ch thùc bµo nªn cßn cã tªn lµ vi thùc bµo. 2. B¹ch cÇu −a axit Cã c¸c h¹t chøa photphataza, per«xydaza, ®Æc biÖt lµ histaminaza do ®ã cã chøc n¨ng liªn quan víi ph¶n øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. 3. B¹ch cÇu −a kiÒm Ph¶n øng víi c¸c kh¸ng nguyªn b»ng nh÷ng kh¸ng thÓ g¾n trªn mµng, khi bÞ tan vì sÏ gi¶i phãng ra histamin ho¹t ®éng. B - B¹ch cÇu kh«ng h¹t (B¹ch cÇu ®¬n nh©n) Lµ tªn chung cña nhiÒu lo¹i b¹ch cÇu cã mét sè tÝnh chÊt chung nh− : nh©n kh«ng chia mói, bµo t−¬ng kh«ng cã nh÷ng h¹t lín. Cã hai lo¹i b¹ch cÇu kh«ng h¹t : B¹ch cÇu ®¬n nh©n (monocyte) vµ b¹ch huyÕt bµo hay b¹ch cÇu limph« (lymphocyte) (h×nh 3). 1. B¹ch cÇu ®¬n nh©n TÕ bµo nµy to nhÊt trong c¸c lo¹i huyÕt cÇu, ®−êng kÝnh tõ 10–15 micromet, chiÕm tû lÖ 5- 7% tæng sè b¹ch cÇu. Nh©n tÕ bµo h×nh bÇu dôc, cã eo th¾t nhÑ ë gi÷a, bµo t−¬ng cã nhiÒu h¹t nhá b¾t mµu lam azur. B¹ch cÇu ®¬n nh©n chuyÓn vËn m¹nh vµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng thùc bµo. 2. B¹ch huyÕt bµo Gåm hai lo¹i b¹ch huyÕt bµo nhá vµ b¹ch huyÕt bµo lín. a) B¹ch huyÕt bµo nhá Lµ nh÷ng tÕ bµo h¬i lín h¬n hång cÇu mét Ýt, ®−êng kÝnh 8 micromet. Nh©n rÊt to, chiÕm gÇn hÕt tÕ bµo. Nh©n b¾t mµu kiÒm rÊt m¹nh. Bµo t−¬ng b¾t ®Çu kiÒm yÕu. TÕ bµo nµy do c¸c tæ chøc limph« s¶n xuÊt. Ng−êi ta thÊy cã rÊt nhiÒu tÕ bµo nµy trong c¸c h¹ch b¹ch huyÕt vµ trong l¸ch. 17
8. Trong m¸u ng−êi lín, b¹ch huyÕt bµo nhá chiÕm tû lÖ 20-23% tæng sè b¹ch cÇu ; trong m¸u trÎ em, tû lÖ b¹ch huyÕt bµo nhá kh¸ cao, tõ 35-50% tæng sè b¹ch cÇu. b) B¹ch huyÕt bµo lín H×nh d¹ng gièng b¹ch huyÕt bµo nhá nh−ng kÝch th−íc to h¬n - ®−êng kÝnh 12micromet. Nh©n bµo h×nh bÇu dôc vµ bµo t−¬ng réng h¬n b¹ch huyÕt bµo nhá. TÕ bµo nµy tËp trung trong c¸c tæ chøc limph«, trong m¸u ng−êi lín, sè l−îng nµy kh«ng ®¸ng kÓ, m¸u trÎ nhá cã nhiÒu tÕ bµo nµy. Cã ng−êi xem tÕ bµo nµy lµ mét d¹ng b¹ch huyÕt bµo non. c) §iÒu hoµ sè l−îng b¹ch cÇu trong m¸u Sè l−îng b¹ch cÇu trong m¸u ®−îc ®iÒu hoµ ë møc æn ®Þnh nhê ®iÒu chØnh tèc ®é cña hai qu¸ tr×nh : t¹o b¹ch cÇu vµ huû b¹ch cÇu. Tèc ®é t¹o b¹ch cÇu phô thuéc vµo chÕ ®é dinh d−ìng vµ vµo nh÷ng yÕu tè riªng cho mçi lo¹i b¹ch cÇu. B×nh th−êng, tèc ®é ph¸ huû b¹ch cÇu ®−îc ®iÒu chØnh sao cho sè b¹ch cÇu míi t¹o vµ sè b¹ch cÇu bÞ ph¸ huû b»ng nhau, nhê ®ã, sè l−îng b¹ch cÇu trong m¸u ngo¹i vi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh gÇn nh− kh«ng thay ®æi theo thêi gian. ë ng−êi ViÖt Nam tr−ëng thµnh b×nh th−êng, ®o vµo buæi s¸ng nghØ ng¬i, ch−a ¨n, b¹ch cÇu trong m¸u ngo¹i vi dao ®éng trong kho¶ng 6000 – 7000 trong 1mm3, sè l−îng b¹ch cÇu trong m¸u ngo¹i vi t¨ng lªn trong bÖnh nhiÔm khuÈn cã mñ, nhiÔm ®é kim lo¹i, u ¸c tÝnh, loÐt d¹ dµy, t¾c m¹nh vµnh vµ nhÊt lµ trong bÖnh b¹ch cÇu. Nã gi¶m ®i trong bÖnh th−¬ng hµn, suy tuû C - C«ng thøc b¹ch cÇu C«ng thøc b¹ch cÇu lµ tû lÖ phÇn tr¨m cña mçi lo¹i b¹ch cÇu trªn tæng sè b¹ch cÇu trong m¸u. Tuú theo môc ®Ých th¨m dß mµ ng−êi ta dïng nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c nhau ®Ó ph©n lo¹i b¹ch cÇu, do ®ã cã nhiÒu lo¹i c«ng thøc b¹ch cÇu. ë ®©y, chóng t«i giíi thiÖu c«ng thøc b¹ch cÇu phæ th«ng. Tiªu chuÈn ph©n lo¹i lµ nguån gèc cña b¹ch cÇu. V× qu¸ tr×nh s¶n sinh cña mçi lo¹i b¹ch cÇu ®−îc thóc ®Èy bëi mét t¸c nh©n kh¸c nhau, lo¹i c«ng thøc nµy cung cÊp ph−¬ng h−íng x¸c ®Þnh nguyªn nh©n bÖnh. ë ng−êi ViÖt Nam tr−ëng thµnh b×nh th−êng, c«ng thøc b¹ch cÇu phæ th«ng lµ : B¹ch cÇu h¹t trung tÝnh 66 - 66,5%. B¹ch cÇu h¹t −a axit 9,1 - 11%. B¹ch cÇu h¹t −a baz¬ 0 - 0,5%. B¹ch cÇu limph« 20 - 25%. B¹ch cÇu ®¬n nh©n 2,2 - 2,3%. Tû lÖ b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh t¨ng lªn ë trÎ s¬ sinh, trong nh÷ng bÖnh nhiÔm khuÈn cÊp tÝnh nh− viªm ruét thõa, viªm phæi vµ gi¶m ®i trong nh÷ng bÖnh nhiÔm ®éc kim lo¹i nÆng nh− Pb, As, nhiÔm x¹, nhiÔm virut (quai bÞ, sèt xuÊt huyÕt ). Tû lÖ b¹ch cÇu −a axit thay ®æi theo nhÞp ngµy ®ªm, theo mïa. Nã t¨ng lªn trong nh÷ng bÖnh cã ký sinh trïng ®−êng ruét, hen vµ gi¶m ®i khi dïng ACTH, Coctison. 18
9. Tû lÖ b¹ch cÇu −a baz¬ t¨ng lªn trong bÖnh b¹ch cÇu dßng tuû, t¨ng võa ph¶i trong bÖnh ®¸i th¸o ®−êng, thiÓu n¨ng tuyÕn gi¸p. Tû lÖ b¹ch cÇu limph« t¨ng trong c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn m·n tÝnh. III - Sinh lý häc cña tiÓu cÇu TiÓu cÇu lµ nh÷ng huyÕt cÇu h×nh trßn hoÆc bÇu dôc, ®−êng kÝnh 2-3 micromet, cã mét mµng bao bäc dµy kho¶ng 20mm, kh«ng cã nh©n, bµo t−¬ng cã actomyosin nªn cã thÓ co rót, cã serotonin lµm co m¹ch m¸u, cã mét lo¹i photpholipit ®Æc biÖt tham gia vµo d©y chuyÒn ph¶n øng ®«ng m¸u, cã mµng g©y kÕt dÝnh. §ã kh«ng ph¶i lµ tÕ bµo hoµn chØnh mµ chØ lµ nh÷ng m¶nh bµo t−¬ng t¸ch ra tõ nh÷ng tÕ bµo nh©n khæng lå n»m trong tuû x−¬ng. TiÓu cÇu gãp phÇn thùc hiÖn chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ cña m¸u do gãp phÇn quan träng trong cÇm m¸u vµ ®«ng m¸u : ngay sau khi m¹ch m¸u bÞ ®øt (hoÆc viªm), tiÓu cÇu tô l¹i ë mÐp vÕt th−¬ng, chÊt sertonin ®−îc gi¶i phãng g©y co m¹ch m¸u, phèi hîp lµm t¹m thêi cÇm m¸u (nót tr¾ng), sau ®ã chÊt photpholipit ®−îc gi¶i phãng tham gia ph¶n øng ®«ng m¸u, t¹o thµnh mét côc m¸u ®«ng cña nh÷ng hång cÇu, bÞt vÕt th−¬ng m¹ch m¸u ch¾c ch¾n h¬n (nót ®á). §ã lµ ph¶n øng gi¶i phãng (release reaction). M¸u ngo¹i vi cña ng−êi ViÖt Nam tr−ëng thµnh b×nh th−êng cã kho¶ng 200.000 ®Õn 300.000 tiÓu cÇu trong mçi mm3. Khi sè l−îng tiÓu cÇu gi¶m hay chøc n¨ng cña nã bÞ gi¶m th× khã cÇm m¸u. IV - Sinh lý häc cña huyÕt t−¬ng HuyÕt t−¬ng lµ phÇn láng cña m¸u. Nã tham gia thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c chøc n¨ng chÝnh cña m¸u nhê c¸c thµnh phÇn cÊu t¹o cña nã. CÊu t¹o cña huyÕt t−¬ng rÊt phøc t¹p, mçi thµnh phÇn cÊu t¹o ®¶m nhiÖm chøc n¨ng. A - Protein huyÕt t−¬ng Dïng ph−¬ng ph¸p ®iÖn di, ng−êi ta ph©n chia ®−îc c¸c protein cña huyÕt t−¬ng thµnh 4 ph©n suÊt lín : albumin, globulin anpha, bªta, gamma. Mçi ph©n suÊt l¹i cã thÓ do nhiÒu lo¹i protein kh¸c nhau hîp thµnh, do ®ã chøc n¨ng mµ protein huyÕt t−¬ng ®¶m nhiÖm rÊt phong phó. Sau ®©y lµ nh÷ng chøc n¨ng chÝnh cña protein huyÕt t−¬ng : 1. Chøc n¨ng t¹o ¸p suÊt keo cña m¸u Chøc n¨ng nµy ®−îc thùc hiÖn nhê mét tÝnh chÊt ®Æc biÖt cña c¸c ph©n tö protein nãi chung, c¸c ph©n tö nµy do cã nh÷ng dÊu ®iÖn kh¸c ë mÆt ngoµi, cã kh¶ n¨ng gi÷ mét líp n−íc dµy hay máng chung quanh ph©n tö, do ®ã mµ gi÷ l¹i n−íc trong m¹ch m¸u. Lùc gi÷ l¹i trong m¸u t¹o nªn ¸p suÊt keo cña m¸u. Thµnh phÇn quan träng nhÊt t¹o ¸p suÊt keo lµ albumin cña huyÕt t−¬ng. Albumin ®−îc gan tæng hîp nªn tõ c¸c axit amin tù do trong m¸u mang tíi. Do ®ã, trong c¸c 19
10. bÖnh lµm gi¶m chøc n¨ng gan, trong bÖnh suy dinh d−ìng thÓ nÆng, albumin trong m¸u gi¶m ®i, n−íc tõ trong m¹ch m¸u tho¸t ra ®äng trong c¸c kho¶ng gian bµo g©y phï. 2. Chøc n¨ng vËn chuyÓn NhiÒu lo¹i protein cña huyÕt t−¬ng lµ nh÷ng chÊt vËn t¶i ®Ó vËn chuyÓn nhiÒu chÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c vïng trong c¬ thÓ. 3. Chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ Mét sè lo¹i protein n»m trong ph©n suÊt gamma cña huyÕt t−¬ng lµ nh÷ng kh¸ng thÓ cã t¸c dông trung hoµ c¸c kh¸ng nguyªn. §ã lµ nh÷ng globulin miÔn dÞch : Ig (Immunoglobulin). Cã 5 lo¹i Ig : IgG, IgM, IgD, IgE, IgA. C¶ 5 lo¹i ®Òu do c¸c limph« B s¶n xuÊt mçi khi c¬ thÓ bÞ nh÷ng kh¸ng nguyªn l¹ x©m nhËp. Nång ®é Ig trong huyÕt t−¬ng t¨ng lªn chøng tá c¬ thÓ ®ang ph¶n øng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn vµ sÏ gi¶m ®i trong c¸c bÖnh mµ chøc n¨ng cña limph« bÞ gi¶m sót nh− trong bÖnh b¹ch cÇu dßng h¹ch, bÖnh thiÕu limph« bÈm sinh 4. Chøc n¨ng g©y ®«ng m¸u Nh÷ng yÕu tè sè I, II, V, VII, IX, X trong 12 yÕu tè g©y ®«ng m¸u cña huyÕt t−¬ng ®Òu lµ do nh÷ng protein. TÊt c¶ ®Òu thuéc nhãm nh÷ng globulin vµ do gan s¶n xuÊt. Do ®ã, trong nh÷ng bÖnh mµ chøc n¨ng gan bÞ gi¶m sót, thêi gian ®«ng m¸u bÞ kÐo dµi. B - C¸c chÊt kho¸ng trong huyÕt t−¬ng C¸c chÊt kho¸ng trong huyÕt t−¬ng chñ yÕu tån t¹i d−íi d¹ng ion. Chóng cã nhiÒu t¸c dông sinh lý quan träng : 1. T¸c dông t¹o ¸p suÊt thÈm thÊu ¸p suÊt thÈm thÊu lµ lùc gi÷ n−íc cña dung dÞch. ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u b×nh th−êng b»ng 7,5atm, trong ®ã protein huyÕt t−¬ng chØ t¹o ra kho¶ng 30mmHg, phÇn chñ yÕu cßn l¹i lµ do c¸c kho¸ng cña m¸u t¹o ra. Mäi thay ®æi vÒ nång ®é c¸c chÊt kho¸ng cña m¸u ®Òu cã thÓ g©y thay ®æi ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u, dÉn ®Õn nh÷ng rèi lo¹n vÒ ph©n bè n−íc trong c¬ thÓ. 2. T¸c dông t¹o pH cña m¸u pH cña m¸u phô thuéc vµo nång ®é c¸c ion d−¬ng vµ ©m trong m¸u. C¸c ion nµy chñ yÕu lµ c¸c ion cña c¸c chÊt kho¸ng. V× vËy mäi thay ®æi vÒ nång ®é c¸c chÊt kho¸ng trong m¸u ®Òu cã thÓ g©y ra rèi lo¹n ®iÒu hoµ pH cña m¸u. Rèi lo¹n nµy ®Õn l−ît nã, l¹i g©y rèi lo¹n chuyÓn ho¸ trong c¸c tÕ bµo, cã thÓ dÉn tíi c¸i chÕt. 3. T¸c dông kh¸c cña c¸c chÊt kho¸ng trong huyÕt t−¬ng C¸c chÊt kho¸ng cña huyÕt t−¬ng cßn lµ nguån cung cÊp cho c¸c tÕ bµo. ë c¸c tÕ bµo, mét sè ion lµ cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng cña c¸c enzym xóc t¸c c¸c ph¶n øng ho¸ häc kh¸c nhau : Zn cÇn cho insulin ; Cl cÇn cho amylaza còng lµ nguyªn liÖu cÇn thiÕt ®Ó tæng hîp c¸c chÊt quan träng nh− : Fe ®Ó t¹o huyÕt cÇu tè, I ®Ó t¹o kÝch tè tuyÕn gi¸p. 20