Bài giảng Sinh học động vật - Chương 11: Hệ sinh dục - Nguyễn Hữu Trí

Nội dung text: Bài giảng Sinh học động vật - Chương 11: Hệ sinh dục - Nguyễn Hữu Trí

1. Nang thứ cấp Nang De graaf Secondary Follicle Graafian Follicle Dịch thể hang Noãn cấp 2 Tế bào hạt Mấu có cuống buồng trứng Tán tỏa tròn Lớp màng Zona 23/02/2016 1:34 SA 61 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 62 Nguyễn Hữu Trí Sự rụng trứng Vai trò của các hormone trong sự Ovulation sinh sản ở người • Mô tả sự điều hòa nội tiết đối với hệ sinh dục • LH sẽ làm nang Graafian đực ở người thoát vị • Noãn sẽ được phóng • Miêu tả sự điều hòa nội tiết của hệ sinh dục thích (ovulation) cái ở người • Nang sẽ hình thành hoàng thể (corpus • Hiểu được các sự kiện quan trọng của chu kỳ luteum) kinh nguyệt, như là sự rụng trứng và sự xuất – Tiết estrogen và kinh. progesterone 23/02/2016 1:34 SA 63 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 64 Nguyễn Hữu Trí Điều hòa hệ sinh dục đực Điều hòa nội tiết của hệ sinh dục cái • Tham gia gồm • Tham gia gồm – Vùng dưới đồi (hypothalamus) – Hypothalamus – Tuyến yên (pituitary gland) – Tuyến yên – Tinh hoàn (testes) – Noãn sào • Testosterone hình thành và duy trì – Các đặc điểm giới tính cơ bản – Các đặc điểm giới tính thứ cấp 23/02/2016 1:34 SA 65 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 66 Nguyễn Hữu Trí 11
2. Sự biến động hàm lượng kích dục tố và Chu kỳ kinh nguyệt hormon sinh dục trong một chu kỳ rụng trứng Menstrual Cycle • Chu kỳ kinh nguyệt là sự chảy máu của tử cung một cách có chu kỳ ở người và loài linh trưởng. Ở động vật có vú khác không có chu kỳ kinh nguyệt nhưng có chu kỳ động dục, nghĩa là không có sự chảy máu của tử cung, nhưng vẫn có những biến đổi ở tử cung, âm đạo và hành vi sinh dục. • Vào giai đoạn động dục, vật cái mới chịu đực (chịu giao phối). • Chu kỳ kinh nguyệt ở phụ nữ trung bình là 28 ngày, nhưng có phụ nữ có chu kỳ kinh nguyệt dài hơn. 23/02/2016 1:34 SA 67 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 68 Nguyễn Hữu Trí Sự lớn lên và phát triển của tuyến sữa Được điều khiển bởi phức hợp và tương tác của ít nhất CÁC GIAI là 8 hormon: 1. Estrogen ĐOẠN PHÁT 2. Progesteron 3. Thyroxin TRIỂN CỦA 4. Insulin 5. GH TUYẾN SỮA 6. Prolactin 7. Glucocorticoid 8. Placental lactogen Duy trì sự tiết sữa được kiểm soát bởi prolactin và glucocorticoid. Adrenalin ức chế hiện tượng này. 23/02/2016 1:34 SA 69 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 70 Nguyễn Hữu Trí Nhận xét Sự thụ tinh (Fertilization) • Hệ sinh dục cái ở người, các hormone duy trì chu kỳ kinh nguyệt hằng tháng giúp • Thụ tinh ngoài (External fertilization ) – Con cái và con đực tiến hành giao phối bằng cách cho cơ thể chuẩn bị để mang thai; sự rụng phóng thích trứng và tinh trùng vào trong môi trứng chính là điểm giữa của chu kỳ. trường nước một cách đồng thời • Thụ tinh trong (Internal fertilization ) – Con đực đưa tinh trùng vào trong con cái và sự thụ tinh diễn ra trong cơ thể con cái. 23/02/2016 1:34 SA 71 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 72 Nguyễn Hữu Trí 12
3. Thụ tinh ngoài và thụ tinh trong Sự thụ tinh • Sau khi 1 đầu tinh trùng đã lọt qua màng trứng, từ điểm xâm nhập, sẽ lan toả tức thời 1 làn sóng làm màng cứng lại ngăn không cho các tinh trùng khác đột nhập. Đuôi tinh trùng bị bỏ lại ngoài màng, đầu chứa nhân theo trung tử tiến đến gần nhân của trứng. Sự liên kết giữa 2 nhân đơn bội đã khôi phục lại trạng thái lưỡng bội. Đó là sự thụ tinh mà kết quả là trứng đã thụ tinh hay hợp tử 23/02/2016 1:34 SA 73 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 74 Nguyễn Hữu Trí Sự thụ tinh 23/02/2016 1:34 SA 75 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 76 Nguyễn Hữu Trí Sự thụ tinh trong ống nghiệm IVF In vitro Fertilization Sự phát triển của phôi 5 tuần tuổi 46 tháng tháng tuổi tuổi 23/02/2016 1:34 SA 77 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 78 Nguyễn Hữu Trí 13
4. Sự đẻ Được khởi phát bởi: Dậy thì và mãn kinh • Prostalandin (do sự tăng tiết estrogen bởi nhau) • Oxytocin (tuyến Yên, do FB+) • Relaxin (buồng trứng và nhau) giúp cổ Tử cung mềm và dãn nở. Hoạt tính relaxin được tăng cường bởi estrogen. 23/02/2016 1:34 SA 79 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 80 Nguyễn Hữu Trí Dậy thì Mãn kinh Quá trình tăng trưởng và phát triển có một giai đoạn phát triển • Ở người phụ nữ vào khoảng 40 - 50 tuổi buồng trứng trở nên mạnh về hình dáng người và những biến đổi sâu sắc về hoạt không đáp ứng với kích thích của tuyến yên, quá trình này động chức năng nội tiết và cơ quan sinh dục cũng như tuyến xảy ra từ từ dẫn đến tình trạng chức năng buồng trứng giảm, vú. Đồng thời kèm theo những thay đổi về tâm lý, từ tâm lý dẫn đến chu kỳ kinh nguyệt và chu kỳ rụng trứng dần trở nên thiếu nhi sang thiếu niên hay thiếu nữ, tính tình trầm lặng và không đều. Sau vài tháng đến vài năm các chu kỳ sinh dục mơ mộng hơn. ngừng, người phụ nữ hết kinh, không có hiện tượng phóng • Về cơ chế dậy thì được giải thích: noãn, nồng độ hormone sinh dục giảm đến mức hầu như bằng – Tuyến yên, tuyến sinh dục của trẻ con vốn có khả năng bài tiết không. Hiện tượng này gọi là mãn kinh. hormon của chúng nhưng do chưa có kích thích nên chưa bài tiết. Vì • Nguyên nhân của mãn kinh là sự “kiệt quệ” của buồng trứng. một lý do nào đó vùng dưới đồi của trẻ con không bài tiết đủ lượng Ở vào khoảng tuổi 45, ở buồng trứng số nang trứng còn đáp GnRH để kích thích tuyến yên bài tiết hormon FSH và LH. Thực ứng với kích thích FSH và LH còn rất ít vì vậy lượng estrogen nghiệm cho thấy vùng dưới đồi tự nó có khả năng bài tiết hormon nhưng có lẽ do thiếu một tín hiệu từ một vùng não nào đó để kích giảm dần đến mức thấp nhất. Với lượng estrogen này nó thích bài tiết hormon vùng dưới đồi. Vì vậy người ta cho rằng dậy thì không đủ để ức chế bài tiết FSH và LH, nhưng cũng không đủ chính là quá trình trưởng thành xảy ra ở một vùng não nào đó mà có để tạo cơ chế Feedback dương tính kích thích bài tiết đủ lẽ đó là vùng limbic. Chính vùng này khi trưởng thành sẽ kích thích lượng FSH và LH gây rụng trứng. vùng dưới đồi hoạt động dẫn tới hoạt động của tuyến yên (bài tiết FSH và LH) và của các tuyến sinh dục. 23/02/2016 1:34 SA 81 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 82 Nguyễn Hữu Trí Tình hình dân số Việt nam Biện pháp • Tình hình dân số Việt nam ta, càng đáng lo ngại. • Việc giảm thấp tỷ lệ sinh đẻ nhằm hạn chế tốc • Năm 1921 số dân Việt nam là khoảng 15.584.000, 39 độ gia tăng dân số trở thành vấn đề chiến lược năm sau (1960 ) đã tăng gần gấp đôi, thành khoảng và cấp bách của toàn cầu và mỗi quốc gia, nhất 30.172.000; 20 năm sau (1980) lại tăng gần gấp đôi lần là các nước đang phát triển. nữa, thành 53.853.620 và hiện nay, dân số Việt nam đã • Bốn chỉ tiêu cụ thể là: đạt con số 80,7 triệu người. – không tảo hôn trước 18 tuổi; • Tốc độ gia tăng dân số và tỷ lệ sinh đẻ quá cao đang là – sinh con đầu lòng sau 22 tuổi; gánh nặng của đất nước chúng ta, nó trực tiếp ảnh – phấn đấu chỉ sinh 2 con, hưởng đến tốc độ tăng trưởng kinh tế vốn còn nghèo – con sau cách con trước ít nhất 5 năm. và chưa phát triển, đến tài nguyên thiên nhiên, công ăn • Để dành thế chủ động trong sinh đẻ, rõ ràng việc làm, ăn, ở, đi lại, học hành, sức khoẻ của xã hội cần nắm các kiến thức về sinh lý sinh sản so với thế giới. 23/02/2016 1:34 SA 83 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 84 Nguyễn Hữu Trí 14
5. Tránh thụ thai và sinh đẻ có kế hoạch Thực hiện KHHGĐ • Khái niệm về kế hoạch hoá gia đình (KHHGĐ) Có nhiều quan • Bao gồm hai mảng hoạt động sau: niệm khác nhau về KHHGĐ (Family Planning). Theo tổ chức Y tế • - Một mặt phải giúp các cặp vợ chồng tự nguyện không thế giới (WHO) thì KHHGĐ bao gồm những thực hành giúp đẻ nhiều, đẻ dày bằng cách giúp họ hiểu biết, chấp cho những cá nhân hay những cặp vợ chồng đạt được những nhận các biện pháp tránh thai. mục tiêu: • - Mặt khác phải giúp các cặp vợ chồng vô sinh hay khó • Tránh được những lần sinh không mong muốn. Đạt được những có con chạy chữa bệnh tật để họ sinh nở được. lần sinh con theo ý muốn. Điều hoà khoảng cách giữa những lần • Như đã trình bày, Việt Nam là một trong những quốc sinh. Kiểm soát được thời điểm sinh con trong mối quan hệ tuổi gia bùng nổ dân số mạnh nhất, do vậy thực chất của của bố mẹ. Định được thời điểm sinh con trong gia đình. KHHGĐ ở nước ta là thực hiện các biện pháp hạn chế sinh đẻ. • Ở Việt Nam, "KHHGĐ là quyết định có ý thức, tự nguyện của • Trong sinh đẻ có kế hoạch, cần biết các biện pháp các cặp vợ chồng về số lượng con, khoảng cách tuổi giữa các con tránh thụ thai. sao cho phù hợp với chất lượng cuộc sống của bản thân, gia đình, cộng đồng và với mục tiêu chính sách dân số của nhà nước". 23/02/2016 1:34 SA 85 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 86 Nguyễn Hữu Trí Các biện pháp tránh thai Các biện pháp tránh thai • So sánh hoạt động của các mô hình, hiệu • Biện pháp tự nhiên: làm lệch pha tinh trùng và quả, ưu điểm và nhược điểm của các trứng phương pháp sinh đẻ có kế hoạch • Biện pháp hoá học: Dùng hormon hay hoá chất để ức chế LH. Dùng hoá chất để diệt tinh trùng. • Tìm hiểu về triệt sản và tránh thai khẩn • Các biện pháp khác nhằm ngăn cản sự gặp nhau cấp của tinh trùng và trứng, hút điều hoà kinh nguyệt. • Gần đây người ta đang nghiên cứu biện pháp miễn dịch. Cơ sở lý luận của nghiệm pháp dựa vào phản ứng kháng nguyên - kháng thể đối với HCG. Đây là một nghiệm pháp có độ nhạy cao và chính xác 23/02/2016 1:34 SA 87 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 88 Nguyễn Hữu Trí Tránh thai tự nhiên Biện pháp hoá học • Một trong các phương pháp tránh thai là làm lệch pha tinh trùng và trứng. Cụ thể là chỉ cần tính giờ rụng trứng, xem như • Biện pháp hoá học chủ yếu là dùng hormon để ức chế ngày nằm chính giữa 2 đợt kinh, rồi bố trí lịch giao hợp tránh rụng trứng. Các thuốc này chủ yếu là progesterone hay ngày đó và cả ngày hôm trước, ngày hôm sau, phòng xa trứng dẫn chất, phối hợp với một lượng estrogene hay dẫn chất rụng sớm, hoặc rụng muộn. Ngoài ra, phải tính thêm 2 - 3 ngày có tác dụng ức chế LH làm cho trứng không rụng. Khi sử trước để đề phòng tinh trùng vào sớm vẫn còn sống sót cho tới dụng cần chú ý nguyên lý của biện pháp là ức chế LH, do lúc rụng trứng. bị ức chế lâu nên khi ngừng thuốc có hiện tượng bật quá • Đo thân nhiệt: cũng là một cách để tránh thụ thai. Đo lúc sáng (rebound phenomenon), làm rụng nhiều trứng. sớm khi thức dậy, nằm ở giường đo. Dùng một nhiệt kế riêng • Gần đây có tính chất sinh lý hơn, người ta sử dụng thuốc và đo ở miệng (đặt nhiệt kế vào miệng và ngậm lại). Chú ý phân tránh thai một pha, hai pha, ba pha nghĩa là thay đổi hàm biệt với sốt. Sau rụng trứng thân nhiệt tăng lên khoảng 0,5-10C lượng, cách sử dụng để cho thích hợp hơn. • Phóng tinh ra ngoài âm đạo: biện pháp này nhiều dân tộc đã áp • Nói chung chỉ người nào không dùng được các biện pháp dụng từ lâu đời. Có người cho rằng biện pháp này ảnh hưởng khác hãy dùng thuốc thì hơn. Dùng hormon steroid làm đến thần kinh - tâm thần. Sự thực không phải là như vậy, mà tăng tổng hợp lipid, ở các nước phương Tây người ta ngại chủ yếu là người đàn ông phải hiểu biết, chủ động giải quyết và biến chứng tắc mạch (có lẽ do chế độ ăn) và có trường hợp có sự thoả thuận, thống nhất cả hai người và chuẩn bị tốt cho ung thư nội mạc tử cung. phụ nữ. 23/02/2016 1:34 SA 89 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 90 Nguyễn Hữu Trí 15
6. Các biện pháp tránh thai khác Triệt sản Sterilization • Đặt vòng tử cung (IUDs) : để tránh không cho trứng làm tổ. Biện pháp này tốt, làm rộng rãi được. Về biện pháp này Noãn sào cần chú ý Ống dẫn tinh – Vệ sinh phụ nữ – Đúng nguyên tắc chỉ định. – Giải quyết tư tưởng: vì ấn tượng đặt vòng kim loại Ống dẫn trứng trước đây gây viêm nhiễm. • Codom (bao dương vật). • Mũ tử cung: cần đúng số. Tinh • Triệt sản: thắt ống dẫn tinh ở nam giới hay thắt ống dẫn hoàn trứng ở nữ giới. Đây cũng là một biện pháp hiện nay đang vận động. • Hút điều hoà kinh nguyệt: đây cũng là biện pháp được áp dụng. (a) Phẫu thuật cắt ống tinh (b) Cắt bỏ vòi ống dẫn trứng. 23/02/2016 1:34 SA 91 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 92 Nguyễn Hữu Trí Tránh thai Contraception • Nói chung mỗi biện pháp đều có ưu điểm và nhược điểm của nó. Biện pháp phải đảm bảo có tác dụng, không hại, không độc, dễ sử dụng. • Việc áp dụng nên phối hợp nhiều biện pháp thì tốt hơn, tuỳ người mà thực hiện, có thể: Đặt vòng 50 - 60%. Uống thuốc tránh thai 10 - 20%. Số còn lại phối hợp các biện pháp khác nhau. 23/02/2016 1:34 SA 93 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 94 Nguyễn Hữu Trí Tránh thai khẩn cấp Gây sảy thai Abortion • Được sử dụng để tránh thai trong các • Sảy thai tự nhiên (miscarriages) trường hợp không mong muốn như: – Xảy ra không có sự can thiệp – Sau khi bị hãm hiếp • Phá thai – Giao hợp không có bảo vệ. – Được sử dụng như một phương pháp có ý nghĩa trong kiểm soát sinh đẻ! – Phá thai trị bệnh (khi sức khỏe người mẹ ở trong tình trạng nguy hiểm, hoặc tình trạng của thai nhi hết sức không bình thường) 23/02/2016 1:34 SA 95 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 96 Nguyễn Hữu Trí 16
7. Các bệnh truyền nhiễm qua đường sinh dục Sexually Transmitted Diseases (STDs) • Human papillomavirus (HPV) • Chlamydia (bệnh viêm vùng chậu) • Mụn rộp sinh dục • Bệnh lậu • Bệnh giang mai • HIV • 23/02/2016 1:34 SA 97 Nguyễn Hữu Trí 23/02/2016 1:34 SA 98 Nguyễn Hữu Trí 17